Kamp Vught, of officieel Konzentrationslager Herzogenbusch, was het enige SS-concentratiekamp buiten nazi-Duitsland. Het is gebouwd in 1942 toen Kamp Westerbork en Kamp Amersfoort samen al te klein bleken voor de grootschalige misdaden van de Nazi’s in Nederland. Kamp Vught was een werkkamp waar de gevangenen moesten werken om bij te dragen aan de Duitse oorlogsmachine, maar dat maakte het leven niet minder zwaar. En wie niet kon bijdragen, werd vaak op transport gezet naar een vernietigingskamp.

Het kamp was namelijk een uit een reeks concentratiekampen die verspreidt over Nazi-Duitsland en de bezette landen waren opgezet en aan elkaar verbonden via spoorlijnen. Vrijwel allemaal ingericht volgens hetzelfde model om zo efficiënt mogelijk te werken. Lees: gevangenen isoleren en “ontmenselijken”. Omdat ze tegen het Nazi-bewind waren, of simpelweg Joods of wat dan ook… vaak tot de dood.

Een bezoek aan het Nationaal Monument Kamp Vught bestaat uit een route door het hoofdgebouw en een stukje over het terrein. Na verlaten van het gebouw kun je ook verder lopen door de natuur waar een treinwagon staat – de reden lijkt me duidelijk – en een bezoek brengen aan de fusilladeplaats.

Het kampterrein

Enfin, na binnenkomst krijg je apparaatje voor een luistertour mee. Tip: neem koptelefoons mee met een ouderwetse plug, loopt & luistert wel zo prettig. In de expositie en op het terrein kun je zo overal een toelichting krijgen, een versie voor volwassenen of voor kinderen. Die toelichting is goed opgezet en nemen je samen met de overige teksten en beelden mee in het verhaal van het kamp.

Sowieso start je bezoek allereerst met een introductiefilm over het kamp. Die film bereidt je voor over wat je gaat zien en zet de context neer: een expositie over het leven & werken in het kamp, het kamp als tussenstation – voor ongeveer 12.000 Joden was het slechts een tussenstop, op weg naar een ander kamp in Duitsland waaronder de beruchte vernietigingskampen zoals Auschwitz – en de uiteindelijke bevrijding. Die expositie is overigens geschikt voor kinderen en een aanrader. Het is natuurlijk is het geen leuk verhaal. Wel een verhaal wat verteld moet worden. Kinderen vanaf 10 jaar zijn daarom welkom. Ook is er voor scholen een apart programma, waaronder aparte rondleiding voor groep 7/8.

Vervolgens brengt de wandelroute je naar buiten. Rechts prikkeldraad. Een gracht. Wachttorens. Een Links een maquette van het totale kamp, gevolgd door een nagebouwde barak. Slechts een barak als symbool van velen. Vrijwel leeg. En juist die leegte komt binnen, met de gedachte hoeveel mensen hier gezeten en geleden hebben.

Verschrikkelijke verhalen genoeg. Deze komen nog meer binnen bij het zien van het crematorium en het kindergedenkteken. Die laatste is voor de meer dan 1800 Joodse kinderen die via Kamp Vught op transport zijn gegaan, lees: de dood in gejaagd. Op het monument staan de namen van deze kinderen, voorzien van hun leeftijd. 12 jaar, 3 jaar,… 5 maanden.

In het crematorium, ik vond het ongepast daar foto’s te maken, ook een herdenkingsplek voor het bunkerdrama. Naast het pad weg terug naar het museumgebouw twee asputten, waar de stoffelijke overschotten van de slachtoffers van het kamp is begraven. Je loopt daarna ongetwijfeld in stilzwijgen terug het hoofdgebouw in. Hier hangt een muur voor briefjes, waar eerdere bezoekers hun indrukken en wensen hebben achtergelaten. Zoals:

De beste manier om slachtoffers te herdenken is nooit meer een nieuwe oorlog te beginnen.

Anoniem, 10 augustus 2021.

In dit deel kun je de verhalen horen en lezen van kampbewoners, met maar liefst 36 verschillende nationaliteiten. Op basis van je leeftijd, geslacht en provincie krijg je een verhaal van een van hen. Een die op je lijkt. Een die… jij had kunnen zijn. Want wat zou jij doen om te overleven? Zou jij iemand durven helpen? Ook nu, als je op straat iets ziet gebeuren? Met die vraag sluit de expositie af: Drie films waarin dader, slachtoffer en omstander door elkaar heen lopen. De wereld is niet zwart-wit.

Fusilladeplaats

Van 749 mensen is bekend dat ze zijn overleden in het kamp. Door ziekte, honger of moord. 329 zijn eind 1944 net buiten het kamp gefusilleerd met de bevrijding op komst. Voor deze slachtoffers is een apart monument opgericht op de fusilladeplaats. Mogelijk herinner je nog het nieuws dat de panelen van dit monument in 1995 en in 1997 zijn beklad. Deze panelen zijn vervangen in het monument, maar nog te zien in het kamp zelf. Door een onbekende is bij het eerste vandalisme een gedicht geplaatst als statement. Het is gegoten in brons en hangt nu aan het hek bij deze plek.

Barak 1B

Op een paar honderd meter buiten het kampterrein bevindt zich Barak 1B. De enige overgebleven barak van het kamp, nu deels ingericht als een expositie over het gebruik van het terrein tijdens en juist ook ná de oorlog. Vier verhaallijnen nemen je mee in deze, niet eens zo verre geschiedenis. Het kamp werd na de bevrijding van (Zuid) Nederland gebruikt voor de opvang van Duitse evacuees uit de frontlinie bij Kleef, als interneringskamp voor collaborateurs, en was ook daarna ook nog langdurig in gebruik als ’tijdelijk verblijf’ voor de Molukse KNIL-militairen en hun families onder de naam Woonoord Lunetten. Het zou maar zes maanden duren…

Deze geschiedenis is een museum waard op zichzelf. Ik moet erkennen dat ik hier ook gewoon te weinig van weet. Dit bezoek aan barak 1B lieten wat kwartjes vallen, maar nog lang niet genoeg. Er is veel te vertellen, te weten, te leren. Soms komt er iets voorbij, zoals de treinkapingen bij De Punt in 1977, recent weer in het nieuws toen het vonnis in een rechtszaak over schadevergoeding werd uitgesproken. Dat dit zoveel jaar later nog speelt geeft wel aan dat er veel achter zit. Die kaping kent inderdaad een flinke voorgeschiedenis en bleek zelf juist een kantelpunt. Ook voor de Molukkers zelf, die hierna ook meer en meer besefte dat het leven en handelen anders moest. Een lang traject. Pas na 1992 werden de tijdelijke barakken afgebroken en vervangen door permanente huizen.

Nogmaals, deze geschiedenis van de Molukkers in Nederland verdient veel meer aandacht dan ik (hier) kan brengen. Gelukkig is daar het Moluks Historisch Museum, Museum Maluku, die haar plek vond bij het Museum Sophiahof in Den Haag. Samen met het Indisch Herinneringscentrum werken zij daar aan exposities die ook online te bezoeken zijn.

Dat smaakt naar meer, juist naar een daadwerkelijk bezoek. Want Kamp Vught laat zien dat juist die fysieke ervaring indruk maakt. De sfeer van de expositie alleen al. En hier in Vught extra versterkt doordat je loopt op de plek waar de geschiedenis daadwerkelijk zijn vorm kreeg. In Barak 1B, op het kampterrein, bij de fusilladeplaats.